Willa „Foksal”

Willa „Foksal” to jeden z najbardziej charakterystycznych i najlepiej zachowanych zabytków Grodziska Mazowieckiego. Budynek o niezwykłej architekturze, przypominający swoim kształtem dawną lokomotywę parową, stanowi ważny element historii miasta i jego związków z rozwojem kolei w Polsce. Ta XIX-wieczna perełka architektoniczna, położona w centrum miasta, tuż przy torach kolejowych i Parku im. hr. Skarbków, przyciąga uwagę zarówno miłośników historii, jak i architektury.

Historia Willi „Foksal”

Willa „Foksal” została zbudowana w latach 1845-1846 według projektu Teofila Schullera, architekta Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej i ucznia słynnego Henryka Marconiego. Powstanie budynku zbiegło się z otwarciem pierwszego, prawie 30-kilometrowego odcinka Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej z Warszawy do Grodziska, co miało miejsce 14 czerwca 1845 roku. Uroczystość otwarcia była niezwykle huczna – uczestniczyło w niej około 600 osób, a książę namiestnik Iwan Fiodorowicz Paskiewicz wydał uroczysty obiad dla 150 najbliższych gości.

Wbrew powszechnej opinii, willa nie była pierwszym dworcem kolejowym w Grodzisku, choć często jest tak określana. Pełniła natomiast funkcję domu gościnnego (zajezdnego) dla podróżnych, oferując restaurację i hotel. Odprawa pasażerów odbywała się w drewnianym pawilonie stacji, który znajdował się obok budynku i został zniszczony w 1915 roku.

Nazwa „Foksal” wywodzi się od rosyjskiego słowa „wokzał”, oznaczającego dworzec. Budynek wraz z otaczającym parkiem stanowił własność rodziny Mokronoskich aż do 1917 roku, kiedy przeszedł w ręce hr. Branickiego. W latach 1931-1940 był własnością Towarzystwa nad Ociemniałymi.

Architektura i wygląd

Willa „Foksal” to prawdziwa perła architektury XIX-wiecznej. Budynek wzniesiono na planie prostokąta, z cegły, na betonowym fundamencie. Jest to dwukondygnacyjna budowla z dwoma prostokątnymi ryzalitami w elewacji południowo-wschodniej oraz dwoma ryzalitami w elewacji północno-zachodniej, z których jeden posiada na narożu okrągłą, trzykondygnacyjną wieżę.

Najbardziej charakterystycznym elementem budynku jest właśnie cylindryczna wieża, która góruje nad pozostałą częścią budowli i nadaje jej oryginalny charakter, nawiązujący do wyglądu ówczesnych parowozów. Na trzeciej kondygnacji wieży znajdują się cztery balkony widokowe, skierowane w różne strony świata. Wieżę zdobi dekoracyjny fryz, nad którym umieszczono rząd małych, okrągłych otworów. Całość wieńczy niski dach stożkowy z iglicą i chorągiewką wiatrowskazu, na której widnieje data budowy – 1845.

Elewacje budynku rozczłonkowane są cokołem, gzymsem kordonowym i koronującym, a naroża podkreślone boniowanymi pilastrami. Okna różnych rozmiarów, w większości zamknięte odcinkowo, a na piętrze trzech ryzalitów półkoliście, zdobią ceglane nadproża. W trójkątnych szczytach ryzalitów znajdują się okulusy (okrągłe okienka).

Od strony południowo-wschodniej, między ryzalitami, usytuowana jest odsłonięta weranda, przykryta pulpitowym dachem wspartym na drewnianych słupach. Budynek przykryty jest dachem dwuspadowym, jedynie nad ryzalitem w pobliżu wieży znajduje się dach kopertowy.

Funkcje budynku na przestrzeni lat

Historia Willi „Foksal” to fascynująca opowieść o zmieniających się funkcjach i właścicielach. Początkowo budynek służył jako dom gościnny dla podróżnych korzystających z Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. Po wybudowaniu nowego dworca kolejowego w Grodzisku w latach 1921-1922, willa straciła swoją pierwotną funkcję.

W połowie XIX wieku okolica willi, otoczona lasami wieś Jordanowice, uważana była za podwarszawskie uzdrowisko. Wraz z rozwojem kolei parowej, do Jordanowic na letnisko warszawiacy zaczęli chętniej przybywać, a Grodzisk stał się celem wycieczek i rekreacji.

Po II wojnie światowej, w latach 1945-1970, w willi mieścił się szpital zakaźny, a później przychodnia lekarska. W latach 70. XX wieku budynek popadł w ruinę i nie był użytkowany. Od 1977 roku w budynku mieściła się składnica i pracownia geodezyjna Warszawskiego Przedsiębiorstwa Geodezyjnego.

W 1979 roku władze miasta przekazały budynek Krajowemu Ośrodkowi Badań i Dokumentacji Zabytków. W latach 1986-1992 przeprowadzono generalny remont „Lokomotywki”. Obecnie w budynku mieści się Ośrodek Dokumentacji Zabytków Narodowego Instytutu Dziedzictwa oraz oddział Archiwum Państwowego w Warszawie.

Ciekawostki

Interesującym elementem kompleksu jest murowana podziemna lodownia, która znajduje się w pobliżu, po północno-wschodniej stronie budynku. Była to prawdopodobnie dwupomieszczeniowa piwnica ziemna, usytuowana na zewnątrz budynku, w okolicach jego wschodniego narożnika, która służyła do przechowywania żywności w chłodzie.

Warto również wspomnieć, że w 1972 roku budynek został wpisany do rejestru zabytków, co podkreśla jego wartość historyczną i architektoniczną.

Informacje praktyczne dla zwiedzających

Adres: ul. Władysława Bartniaka 28, Grodzisk Mazowiecki

Dojazd: Willa „Foksal” znajduje się w centrum Grodziska Mazowieckiego, w pobliżu dworca kolejowego. Z Warszawy można dojechać pociągiem PKP (podróż trwa około 40 minut) lub kolejką WKD (podróż trwa około 60-70 minut). Dla osób podróżujących samochodem, w pobliżu dworca PKP dostępne są dwa place postojowe – jeden po stronie miasta z miejscem na 90 samochodów, drugi po stronie strefy przemysłowej.

Zwiedzanie: Ponieważ obecnie w budynku mieści się Ośrodek Dokumentacji Zabytków Narodowego Instytutu Dziedzictwa oraz oddział Archiwum Państwowego w Warszawie, willa nie jest w pełni udostępniona do zwiedzania. Można jednak podziwiać jej architekturę z zewnątrz oraz zrobić pamiątkowe zdjęcia. Budynek najlepiej prezentuje się w słoneczne dni, gdy można dostrzec wszystkie detale architektoniczne.

Okolica: Warto połączyć wizytę przy Willi „Foksal” ze spacerem po sąsiadującym Parku im. hr. Skarbków oraz odwiedzeniem innych atrakcji Grodziska Mazowieckiego, takich jak zabytkowy dworzec kolejowy czy Izba Tradycji EKD (Muzeum Elektrycznej Kolei Dojazdowej).

Willa „Foksal” a rozwój Grodziska Mazowieckiego

Willa „Foksal” odegrała znaczącą rolę w rozwoju Grodziska Mazowieckiego. Jej powstanie zbiegło się z uruchomieniem linii kolejowej, która przyczyniła się do rozkwitu miasta. Grodzisk, a właściwie ówczesne Jordanowice, stały się modnym miejscem wypoczynku dla warszawiaków, którzy chętnie przyjeżdżali tu na letnisko.

Budynek przez lata był świadkiem przemian, jakie zachodziły w mieście. W 1915 roku, kiedy władze niemieckie przywróciły Grodziskowi utracone w 1870 roku prawa miejskie, Wólka Grodziska, Nowy Grodzisk i Jordanowice zostały przyłączone do miasta. Obecny dworzec kolejowy zbudowano dopiero w latach 1921-1922, a obecną nazwę Grodzisk Mazowiecki miasto otrzymało w 1928 roku.

Dziś willa „Foksal”, zwana też „Lokomotywką”, stanowi jeden z najbardziej rozpoznawalnych symboli Grodziska Mazowieckiego, przypominając o bogatej historii miasta i jego związkach z kolejnictwem.

Podsumowanie

Willa „Foksal” to nie tylko zabytkowy budynek o ciekawej architekturze, ale także świadek historii i przemian, jakie zachodziły w Grodzisku Mazowieckim na przestrzeni prawie dwóch wieków. Jej charakterystyczna sylwetka z cylindryczną wieżą, przypominająca dawną lokomotywę parową, stanowi unikalny przykład architektury związanej z rozwojem kolei w Polsce.

Mimo że pierwotna funkcja budynku jako domu gościnnego dla podróżnych dawno przeminęła, willa nadal pełni ważną rolę kulturalną, będąc siedzibą instytucji zajmujących się ochroną dziedzictwa narodowego. Dla turystów odwiedzających Grodzisk Mazowiecki stanowi obowiązkowy punkt na trasie zwiedzania, pozwalający lepiej zrozumieć historię miasta i jego związki z kolejnictwem.

Spacerując wokół willi „Foksal” i podziwiając jej architekturę, można niemal usłyszeć gwizd dawnych parowozów i poczuć atmosferę XIX-wiecznych podróży koleją. To miejsce, które łączy przeszłość z teraźniejszością, przypominając o czasach, gdy podróż pociągiem była nie tylko środkiem transportu, ale także prawdziwą przygodą.