Cmentarz żydowski

Grodzisk Mazowiecki to miasto o bogatej historii, w której znaczącą rolę odegrała społeczność żydowska. Jednym z najważniejszych śladów jej obecności jest cmentarz żydowski, który stanowi nie tylko miejsce pochówku, ale również świadectwo wielokulturowej przeszłości miasta. Nekropolia ta, choć doświadczyła wielu trudnych momentów w swojej historii, przetrwała do naszych czasów jako cenny zabytek i miejsce pamięci. Spacerując pomiędzy zachowanymi macewami, można odbyć fascynującą podróż w czasie i poznać losy społeczności, która przez wieki współtworzyła tożsamość Grodziska Mazowieckiego.

Historia cmentarza żydowskiego w Grodzisku Mazowieckim

Cmentarz żydowski w Grodzisku Mazowieckim został założony w drugiej połowie XVIII wieku. Dokładna data jego powstania nie jest znana, ale według kroniki parafialnej istniał już w 1759 roku. Zgodę na jego założenie wydał ksiądz Jan Klemens Mokronowski, który zezwolił kahałowi (gminie żydowskiej) na grzebanie zmarłych „poza miastem, na polu wyznaczonem, skromnie, bez pompy i przepychu”. Cmentarz zlokalizowano na gruntach pomiędzy drogami wiodącymi do Błonia i Rokitna, przy czym ta druga droga została później nazwana ulicą Żydowską.

Początkowo nekropolia była niewielka, ale z biegiem lat systematycznie się powiększała. W 1845 roku cmentarz otoczono drewnianym płotem, a jego powierzchnia wzrosła do około 0,8 hektara. Pod koniec XIX wieku teren cmentarny ponownie poszerzono, dokupując działkę od strony północnej, oraz zbudowano murowane ogrodzenie. W okresie międzywojennym dokonano kolejnych zakupów ziemi, dzięki czemu nekropolia objęła obszar dwóch hektarów.

Interesującym faktem jest to, że do czasu powstania cmentarza wyznania mojżeszowego na warszawskim Bródnie, grodziski kirkut służył jako miejsce pochówku także dla warszawskich Żydów. Świadczy to o znaczeniu grodziskiej gminy żydowskiej w regionie.

Okres wojenny i powojenny

Tragicznym rozdziałem w historii cmentarza był okres II wojny światowej. Po utworzeniu w grudniu 1940 roku getta w Grodzisku Mazowieckim, a następnie jego likwidacji w lutym 1941 roku, cmentarz przestał pełnić swoją funkcję. Na rozkaz niemieckich okupantów część nagrobków została wykorzystana do prac budowlanych, w tym do utwardzania dróg i podwórzy. Rozebrano również ceglane ogrodzenie.

Niestety, proces dewastacji trwał także po wojnie, częściowo za przyzwoleniem ówczesnych władz. W 1953 roku Urząd do Spraw Wyznań wyraził zgodę na rozbiórkę pozostałości ogrodzenia cmentarza i wykorzystanie uzyskanego materiału na cele budowlane. W 1956 roku Miejska Rada Narodowa w Grodzisku Mazowieckim przekazała teren cmentarza na własność Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska” oraz Powiatowemu Związkowi Gminnych Spółdzielni „Samopomoc Chłopska” z przeznaczeniem na budowę obiektów gospodarczych. Z czasem większość dawnego terenu nekropolii zajęły różne firmy, między innymi zorganizowano tam składnicę złomu.

Renowacja i obecny stan cmentarza

Dopiero w latach 80. XX wieku udało się częściowo powstrzymać niszczenie kirkutu. Dzięki staraniom działaczy Społecznego Komitetu Odbudowy i Rekonstrukcji Cmentarza Żydowskiego w Grodzisku oraz przy finansowej pomocy władz miasta i organizacji żydowskich, w 1988 roku naprawiono ogrodzenie i odtworzono bramę wejściową. Ustawiono ją od strony ulicy Żydowskiej.

Na bramie zamontowano ocalałą tablicę, upamiętniającą udział amerykańskich Żydów wywodzących się z Grodziska Mazowieckiego w restauracji cmentarza w 1922 roku. Wyryto na niej napis w języku jidysz: „Grodziski Związek Zapomogowy z Nowego Jorku. Rok 5682”, z dopiskiem „dnia 6 lipca 1922 roku”.

Ważnym momentem w historii nekropolii było wpisanie jej do rejestru zabytków w dniu 27 lutego 1996 roku. Sensacją było odkrycie w 2002 roku na terenie jednej z grodziskich posesji kilkudziesięciu macew, które zostały wykorzystane podczas wojny do utwardzenia podwórka kamienicy zajętej wówczas przez Wehrmacht. Kolejne dwie macewy zostały odnalezione w 2012 roku. Wszystkie wydobyte nagrobki przeniesiono na teren cmentarza.

Architektura i układ cmentarza

Cmentarz położony jest na działce o kształcie wydłużonego prostokąta, mierzącej pierwotnie 1,92 hektara (310 x 62 m). Do dziś przetrwało ponad dwieście macew lub ich fragmentów, pochodzących w większości z przełomu XIX i XX wieku, z pojedynczymi pomnikami z pierwszej połowy XIX wieku. Najstarsza część nekropolii uległa całkowitej dewastacji – nie zachował się między innymi nagrobek cadyka Elimelecha z Grodziska.

Spacerując po cmentarzu, można zauważyć, że większość zachowanych nagrobków wykonana jest z piaskowca i zawiera inskrypcje w języku hebrajskim. Zachowały się również pojedyncze stele z napisami po polsku i jedna z epitafium w języku aramejskim. Obecnie cmentarz ma powierzchnię 0,32 hektara, jest ogrodzony siatką i zachowały się resztki oryginalnej bramy.

Informacje dla odwiedzających: – Cmentarz znajduje się w północnej części Grodziska Mazowieckiego, pomiędzy ulicami Traugutta, Towarową i Żydowską. – Wstęp na teren cmentarza jest bezpłatny. – Cmentarz znajduje się pod opieką gminy Grodzisk Mazowiecki. – Podczas wizyty należy pamiętać o zachowaniu odpowiedniego szacunku dla miejsca pochówku. – Mężczyźni powinni mieć nakrycie głowy zgodnie z tradycją żydowską. – Najlepiej odwiedzać cmentarz w ciągu dnia, od poniedziałku do piątku. – Dojazd możliwy komunikacją miejską lub samochodem (w pobliżu znajdują się miejsca parkingowe).

Znaczenie cmentarza dla historii lokalnej społeczności

Cmentarz żydowski w Grodzisku Mazowieckim jest niezwykle ważnym świadectwem wielokulturowej przeszłości miasta. Społeczność żydowska stanowiła znaczącą część mieszkańców Grodziska – w 1797 roku w mieście mieszkało 125 Żydów (51% ogółu mieszkańców), a ćwierć wieku później już 444 osoby (89% populacji). Intensywny rozwój osadnictwa żydowskiego nastąpił po III rozbiorze Rzeczypospolitej, zgodnie z polityką zaborcy pruskiego zezwalającego Żydom zamieszkiwać w miastach i zajmować się tam rzemiosłem i handlem.

Samodzielna gmina żydowska działała w Grodzisku już w 1793 roku. W trzeciej ćwierci XVIII stulecia proboszcz Jan Klemens Mokronowski zezwolił Żydom na zbudowanie w Grodzisku domu modlitwy i założenie cmentarza poza granicami miasta. Społeczność żydowska aktywnie uczestniczyła w życiu gospodarczym i kulturalnym miasta aż do tragicznych wydarzeń II wojny światowej.

Podczas wizyty na cmentarzu można odczuć atmosferę zadumy i refleksji nad losami tej społeczności. Każda zachowana macewa to nie tylko nagrobek, ale również fragment historii konkretnej rodziny, która żyła, pracowała i tworzyła Grodzisk Mazowiecki przez wiele pokoleń.

Podsumowanie

Cmentarz żydowski w Grodzisku Mazowieckim to miejsce o wyjątkowym znaczeniu historycznym i kulturowym. Mimo burzliwych losów i zniszczeń, jakich doświadczył w czasie wojny i w okresie powojennym, pozostaje cennym świadectwem wielokulturowej przeszłości miasta. Zachowane macewy, odrestaurowana brama i ocalała tablica upamiętniająca udział amerykańskich Żydów w renowacji cmentarza w 1922 roku stanowią materialne ślady obecności społeczności żydowskiej, która przez wieki współtworzyła tożsamość Grodziska Mazowieckiego. Odwiedzając to miejsce, można nie tylko poznać fragment lokalnej historii, ale również oddać hołd tym, którzy spoczywają na tym cmentarzu, a których życie i działalność zostały brutalnie przerwane przez wydarzenia XX wieku. Cmentarz żydowski w Grodzisku Mazowieckim to nie tylko zabytek, ale przede wszystkim miejsce pamięci i refleksji nad skomplikowaną historią polsko-żydowskiego współistnienia.